اثر بارنوم چیست؟

شما هم به طالع‌بینی علاقه دارید؟

در علم روان‌شناسی، اثر بارنوم (Barnum effect) یا اثر فورر (Forer effect) به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن فرد باور دارد توصیف خاصی از یک ویژگی شخصیتی، دقیقاً به خود وی اشاره می‌کند. برای مثال، ممکن است طالع‌بینی خود را در ستون روزنامه‌ای بخوانید و احساس کنید دقیقاً برای شما نوشته شده، و کاملاً با ویژگی‌های شخصیتی شما سازگار است. همه می‌دانیم که طالع‌بینی‌ها برای انبوه مردم به نگارش در می‌آیند، ولی باز هم نمی‌توانیم از این باور که «آن طالع‌بینی برای ما نوشته شده است»، فرار کنیم.

چندین نمونه از گزاره‌های بارنومی (جملاتی که اثر بارنوم را در خواننده القا می‌کند) که کمک می کند با حقیقت مطلب آشنا شوید.

گزاره‌ی بارنومی ۱

شما کسی هستید که اغلب به دیگران اجازه نمی‌دهید خیلی به شما نزدیک شوند، اما هنگامی که قلب‌تان را به روی بقیه می‌گشایید، با آن‌ها بسیار گرم می‌گیرید؛ به طوری که اگر به شما پشت کنند، ناراحتی‌اش همیشه در قلب‌تان باقی خواهد ماند.

این گزاره معنا و مفهوم خاصی ندارد، جز این که شما اگر تصمیم بگیرید به کسی نزدیک شوید، خیلی به او نزدیک می‌شوید. این جمله احتمالاً در مورد خیلی از جمعیت ساکن بر روی زمین صحت دارد.

گزاره‌ی بارنومی ۲

شما فردی هستید که اغلب به ارزیابی خود می‌پردازید، و عادت دارید خودتان را نقد کنید.

که باز هم جمله‌ای است که برای همگی صادق است.

گزاره‌ی بارنومی ۳

گاهی پیش می‌آید که بسیار برون‌گرا شده و نبض مهمانی را به دست می‌گیرید، اما زمان‌هایی هم هست که به گوشه‌ای می‌خزید و خیلی تمایلی به صحبت کردن ندارید.

خیلی از ماها ممکن است با جمله‌ی بالا ارتباط برقرار کنیم. در واقعیت نیز این‌چنین است. خیلی از آدم‌ها هستند که بنا بر وضعیت روحی و خلق‌شان، دو روی متضاد از یک صفت را نشان می‌دهند.

اگر بخواهیم کمی تخصصی‌تر به این گزاره نگاه کنیم، باید بگوییم که این جمله علاوه بر این که اثر بارنوم را در فرد برمی‌انگیزد، یک «حقه‌ی رنگین‌کمان» هم به حساب می‌آید. حقه‌ی رنگین‌کمان به گزاره‌ای اطلاق می‌شود که دو روی متضاد از یک صفت شخصیتی را در بر می‌گیرد. حقه‌ی رنگین‌کمان (Rainbow Ruse) در واقع صفحه‌ای مدور و رنگین‌کمانی است که از آن برای طالع‌بینی استفاده می‌کنند.

گزاره‌ی بارنومی ۴

شما به دنبال این هستند که هم در زندگی شخصی و هم در زندگی حرفه‌ای خود، دید عمیقی داشته باشید.

ژرف‌نگری یا حس قطعیت یکی از نیازهای اساسی ما آدم‌هاست، و به همین سبب، این جمله برای همه صادق است.

گزاره‌ی بارنومی ۵

شما طالب این هستید که دیگران به تحسین‌تان برخیزند، و هنگامی که به دست‌آورد خاصی در زندگی نائل می‌شوید، از این که بقیه به شما توجه کنند بسیار لذت می‌برید.

اگر نگوییم همه، بیش‌تر ما نیاز به تحسین شدن داریم، و دوست داریم دیگران ما را ببینند. به همین دلیل، جمله‌ی بالا برای هر کسی که فکرش را بکنید درست است.

حالا که دست‌مان آمد دقیقاً به چه چیزی اثر بارنوم می‌گویند، و چگونه می‌توانیم این اثر را در قالب جملاتی بسیار ساده و روزمره در بقیه ایجاد کنیم (!) بهتر است نگاه کوتاهی به سرمنشأ این اصطلاح داشته باشیم.

چرا اثر بارنوم به این نام خوانده شده است؟

اثر بارنوماین اصطلاح از نام فینیاس تیلور بارنوم (Phineas Taylor Barnum) گرفته شده، که اگر فیلم “The Greatest Showman” را دیده باشید، معرف حضورتان است. بارنوم یک تاجر و نمایش‌دهنده‌ی آمریکایی بود که در قرن نوزدهم می‌زیست. او که در واقع یک کلاه‌بردار به حساب می‌آمد، جمله‌ی معروفی داشت که می‌گفت “در هر دقیقه، یک آدم بازنده به دنیا می‌آید”. این یعنی این که مردم بسیار ساده‌لوح هستند، و دوست دارند چیزهایی را که می‌شنوند را باور کنند. این‌طوری می‌شود که آن‌ها فکر می‌کنند هر چیزی که در مورد ویژگی‌های شخصیتی گفته شود، منحصراً در مورد آن‌ها مطرح شده است. سال‌های آزگار است که ذهن‌خوان‌ها، شعبده‌بازان، کف‌بین‌ها و طالع‌بین‌ها از این ترفند برای سودجویی سوء استفاده کرده‌اند. امروزه شاهد نفوذ اثر بارنوم در پلتفرم‌های محتوای چندرسانه‌ای نیز هستیم.

اما اگر بارنوم را کنار بگذاریم، به دانشمندی به نام برترام آر. فورر (Bertram R. Forer) می‌رسیم که ظاهراً پیش از هر کسی در مورد این سوگیری شناختی سخن به میان آورده است . پروفسور فورر که در سال ۱۹۱۴ به دنیا آمده بود، یک روان‌شناس آمریکایی بود که بیش‌تر از هر چیزی به “اثر فورر” شهرت داشت. در صورت تمایل، می‌توانید متن کامل مقاله‌ی او را که با عنوان “سفسطه‌ی اعتبارسنجی شخصی: یک نمایش کلاسی از ساده‌لوحی” در مورد اثر بارنوم منتشر شده است، مطالعه کنید.

آزمایش اصلی به منظور ارزیابی اثر بارنوم در سال ۱۹۴۸ توسط فورر بر روی دانشجویانش صورت گرفت. او در این آزمایش از دانشجویانش خوست در یک آزمون سنجش شخصیت شرکت کنند. فورر به دانشجویانش گفته بود که برگه‌های هر یک از آن‌ها پس از ارزیابی به همراه نتیجه‌ی آزمون در اختیار خودشان قرار خواهد گرفت. اما او پس از اتمام آزمون، به جای این که نتیجه‌ی آزمون شخصیت‌شناسی هر یک از شرکت‌کنندگان را در اختیارشان قرار دهد، برگه‌ای به هر کدام تحویل داد که گزاره‌هایی بسیار عمومی به عنوان نتیجه‌ی آزمون بر روی آن‌ها نوشته شده بود. گزاره‌هایی مانند «شما نیاز شدیدی به مورد تعریف و تمجید قرار گرفتن از سوی بقیه دارید» در این برگه به چشم می‌خورد.

نمونه‌هایی از گزاره‌های فورر :

نیاز شدیدی به مورد تعریف و تمجید قرار گرفتن از سوی بقیه دارید.

عادت دارید خودتان را زیر نقد ببرید.

مقدار زیادی ظرفیت استفاده نشده دارید که تا کنون از آن به نفع خودتان بهره نگرفته‌اید.

با این که تعدادی ضعف شخصیتی دارید، اما در مجموع با ویژگی‌های دیگرتان آن‌ها را جبران می‌کنید.

در بیرون خویشتن‌دار و منظم هستید، حال آن‌که در درون، نگران بوده و احساس ناامنی دارید.

گاهی اوقات دچار تردید جدی نسبت به درست بودن تصمیم‌گیری‌های خود می‌شوید.

تا حدی طرفدار تغییر و تنوع هستید، و از این که توسط محدودیت‌ها احاطه شوید احساس خوبی نمی‌کنید.

دوست دارید مستقل از بقیه فکر کنید و نظرات دیگران را تا زمانی که مدرک قابل قبولی ارائه نکرده‌اند، نمی‌پذیرید.

فکر می‌کنید نباید تا این اندازه در مورد خودتان با بقیه صادق می‌بودید.

زمان‌هایی پیش می‌آید که برون‌گرا، خوش‌برخورد و اجتماعی هستید، حال آن‌که در سایر مواقع، درون‌گرا، گوشه‌گیر و کم‌حوصله‌اید.

بعضی از هدف‌هایتان کاملاً غیر واقع‌گرایانه است.

امنیت یکی از اساسی‌ترین اهداف شما در زندگی است.

بخش غافلگیرکننده‌ی ماجرا، هنگامی بود که از دانشجویان خواسته شد به درستی نتیجه‌ی آزمون شخصیت‌شناسی خود (همان برگه‌هایی که گفتیم) نمره‌ای بین صفر تا ۵ بدهند. متوسط نمره‌ای که دانشجویان به درستی این نتایج داده بودند ۴.۲۶ بود! این آزمایش تا همین امروز یکی از رکوردداران بالاترین میزان درستی است، ولی آیا این نتایج واقعاً درست بوده یا اثر بارنوم دانشجویان را وادار به دادن نمره‌ی بالا کرده است؟